Położenie
około 8 km na południe od Wąchocka. W Wąchocku ulicą Langiewicza do wsi Rataje. Potem drogą leśną do parkingu przy uroczysku, następnie 200m pieszo. Gmina Wąchock, powiat starachowcki, woj. świętokrzyskie.
GPS:  51.014895°N, 20.970748°E

Opis:

Na pomniku znajduje się napis:

PRZECHODNIU! PONIEŚ WIEŚĆ, ŻE ZGINĘLIŚMY ZA OJCZYZNĘ.

KU CZCI POLEGŁYCH NA POLU CHWAŁY W LATACH 1943-1944 ŻOŁNIERZY ZGRUPOWAŃ PARTYZANCKICH A.K. DOWODZONYCH PRZEZ "PONUREGO" I "NURTA", POMNIK TEN WZNIEŚLI TOWARZYSZE BRONI.

WYKUS DNIA 15.IX.1957

Dodatkowo na tablicy informacyjnej:

...Więc szumcie nam jodły piosenkę

Rodacy podajcie nam rękę

Wśród lasów wertepów, na ostrzach bagnetów

Wolności niesiemy jutrzenkę...

Rys historyczny (za tablicą informacyjną)

Wczesną wiosną 1943 roku w lasach Kielecczyzny powstają większe oddziały partyzanckie Armii Krajowej. Dowódcą zgrupowań tych oddziałów na terenie Gór Świętokrzyskich jest skoczek spadochronowy - "Donat Ponury" jako komendant Dywersji Okręgu Kieleckiego Armii Krajowej - KEDYW - scala działające luźne oddziały partyzanckie. W skład Dywersji Okręgu dowodzonej przez "Ponurego" wchodzą następujące zgrupowania:

• I zgrupowanie "Nurta" składa się z oddziałów "Grota", "Szorta", "Habdanka" oraz grupy konnej "Tarzana"
• II zgrupowanie "Robota" tworzą oddziały "Wilka" i grupa Warszawska
• III zgrupowanie, którym dowodzi "Mariański" stanowią oddziały "Jurka" i "Oseta"
• ochrona radiostacji pod dowództwem "Inspektora Jacka"

Liczebność oddziałów waha się od 30 do 80 żołnierzy. Ogółem zgrupowania liczą około 400 partyzantów, stanowiąc oddział dyspozycyjny Komendy Okręgu. W okresie jesieni giną w walkach dowódcy oddziałów: "Oset", "Wilk", "Inspektor Jacek" i "Robot". W styczniu 1944 roku "Ponury" zostaje przeniesiony na teren Nowogródczyzny, gdzie jako dowódca VII batalionu 77 pp AK, 16.VI ginie pod Jewłaszczami*. Po jego odejściu dowództwo oddziałów obejmuje "Nurt". W lipcu 1944 roku zgrupowania zostają przemianowane na I batalion 2 pułku piechoty Legionów, który w składzie 2 dywizji Armii Krajowej zbrojnie działa do listopada na terenie Okręgu Kielecko-Radomskiego.

Żołnierze "Ponurego" a następnie "Nurta" walczą z hitlerowskim najeźdźcą w następujących ważniejszych akcjach:

Rok 1943

• 14.II. akcja na samochody niemieckie na Baranowskiej Górze koło Skarżyska.
• 19.III. rozbicie kolejki na trasie Zagnańsk - Rudki.
• 10.IV. akcja na żandarmerię w Św. Katarzynie.
• 15.V. walka z obławą niemiecką w lasach klonowskich.
• 25.V. zniszczenie 2 samochodów z żandarmerią we wsi Wojciechów koło Bodzentyna.
• XX.V. rozpoczęcie produkcji pistoletów maszynowych "Sten" dla oddziałów "Ponurego" w Suchedniowie.
• 2.VI. spalenie niemieckiego tartaku w Wąchocku.
• 10.VI. zdobycie samochodu pocztowego pod Alojzowem koło Iłży.
• 27.VI. walka z obławą niemiecką w lasach małomierzyckich.
• 2. VII. rozbicie pociągu pospiesznego pod Suchedniowem.
• 3.VII. wykolejenie 2 pociągów pod Łączną.
• 13.VII. zniszczenie pociągu urlopowego pod Bliżynem* w odwet za spacyfikowanie wsi Michniów (* - Bliżyn jest podany na tablicy informacyjnej na Wykusie. W rzeczywistości akcja miała miejsce w okolicy wsi Krzyżka koło Michniowa).
• 19.VII. walka z obławą niemiecką na Wykusie.
• 24.VII. walka z obławą niemiecką w lasach starachowickich.
• 28.VII. akcja na samochody wojskowe pod Szydłowcem.
• 3.VIII. walka z obławą niemiecką w lasach koło Majdowa.
• 5.VIII. walka z żandarmerią w rejonie gajówki Dalejów.
• 18.VIII. akcja na posterunek policji w Pawłowie koło Starachowic.
• 19.VIII. zdobycie wojskowego pociągu towarowego w Wasoczy koło Końskich.
• 23.VIII. potyczka patroli z żandarmerią koło Michniowa.
• 25.VIII. zabicie pod Ożarowem gen. leutn. Kurta Remnera d-cy175 dywizji wraz z oficerami sztabu.
• 29.VIII. walka z zasadzką niemiecką w Kleszczynach koło Suchedniowa.
• 30.VIII.-I.IX. akcja główek - likwidacja na terenie Skarżyska 7 agentów gestapo, oraz wymierzenie 15 kar chłosty.
• 31.VIII. opanowanie miasta powiatowego Końskie.
• 4.IX. akcja na pociąg pod Wólką Plebańską koło Końskich.
• 13.IX. rozbicie i zniszczenie 3 samochodów z żandarmerią pod wsią Smarków koło Końskich.
• 15.IX. specjalna akcja główek - likwidacja 3 zdrajców.
• 16-18.IX. walka z niemiecką obławą w lasach siekierzyńskich - na Barwinku i Wykusie.
• 3.X. wykolejenie niemieckiego pociągu pod Tumlinem koło Kielc.
• 7.X. walka z niemiecką obławą na młyn Cioka k. Skarżyska w czasie wizytacji Komendy Okręgu przez gen. "Nila"
• 14.X. walka z obławą niemiecką w Wielkiej wsi k. Niekłania. Śmierć d-cy II zgrupowania "Robota".
• 16.X. walka z obławą niemiecką w lasach koneckich.
• 26.X. walka na terenie fabryki w Suchedniowie z antypartyzancką brygadą hitlerowską - koniec produkcji "Stenów".
• 28.X. walka z brygadą SS na Wykusie wsparta lotnictwem i artylerią.

Rok 1944

• 28.I. likwidacja zdrajcy i agenta gestapo "Motora" we wsi Milejowice koło Nowej Słupi
• II-VI. produkcja w warunkach leśnych pistoletów maszynowych "KIS-konar", "Igo", "Smrek" - przez "Specgrupę".
• 9.V. likwidacja 2 samochodów z żandarmerią we wsi Gliny Małe koło Mielca.
• 5.VI. wysadzenie wojskowego pociągu towarowego koło Ćmielowa.
• 29.VI. likwidacja szefa gestapo W. Shultza w Opatowie.
• 7.VII. walka z obławą niemiecką we wsi Wola Grójecka koło Ćmielowa.
• 25.VII. rozbicie kolumny samochodowej w Nagorzycach koło Opatowa.
• 31.VII. spotkanie koło Łagowa oddziałów Armii Radzieckiej i bojowe współdziałanie w rozpoznawaniu pozycji niemieckich.
• 4.VIII. akcja na polową radiostację niemiecką w Łagowie.
• 5.VIII. zasadzka na samochody niemieckie pod Łagowem.
• 26.VIII. atak na brygadę pacyfikacyjną w Radoszycach pow. Końskie i odbicie kilkuset mieszkańców miasteczka.
• 3.IX. atak na kwatery niemieckich jednostek artylerii lekkiej we wsi Dziebałtów koło Końskich.
• 12.IX. walka z niemiecką ekspedycją karną w Miedzierzy koło Końskich.
• 23.X. walka z obławą niemiecką w lasach koło Lipna pow. Włoszczowa.
• 30.X. walka z obławą niemiecką wspartą artylerią w lasach pod Cnotowem koło Oleszna.
• 12.XI. walka z obławą niemiecką w lasach osieczyńskich.

Poza wymienionymi akcjami w okresie lat 1943 i 1944 oddziały wykonują wyroki śmierci na zdrajcach, szpiegach i konfidentach niemieckich, ubezpieczają zrzuty broni, ludzi i zaopatrzenia oraz dają osłonę radiostacjom dalekiego zasięgu.

Miejsce upamiętnione pomnikiem nosi nazwę "Uroczysko Wykus".

W 1863 roku jest obozowiskiem partii powstańczej Langiewicza.

Tu w roku 1943 znajduje się baza zgrupowań partyzanckich "Ponurego" i tu też odbywają się koncentracje zgrupowań przed większymi akcjami. Na to wzgórze Niemcy uderzają w trzykrotnych obławach wspieranych lotnictwem i artylerią. Tu zgrupowania ponoszą w walkach najcięższe straty. W zmaganiach z najeźdźcą giną nie tylko żołnierze-partyzanci. Ludność cywilna Kielecczyzny, a szczególnie ludność wiejska odważnie współdziałała z oddziałami leśnymi i również ponosi ciężkie ofiary - często bezimienne.

Pomnik tworzą symboliczne cegiełki poświęcone pamięci poległych i zaginionych partyzantów w latach 1943-44, a wyryte na nich pseudonimy niech nie pozwolą na odejście w niepamięć tych, którzy polegli i za Twoją Wolność.

 *powinno być Jewłaszami

Galeria - Grób Żołnierzy Armi Krajowej ze zgrupowań Nurta i Ponurego